İnsan hakları, o da ne?
İnsan hakları Evrensel Bildirgesi’nin ilk maddesi bütün insanların özgür doğduğunu, onur ve haklar bakımından eşit olduğunu söyler. Bu öylesine söylenmiş değil elbette. İnsanlığın geçtiğimiz yüzyıldaki en büyük başarılarından birisidir İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve bu önemli metin bize insan haklarının ne olduğunu söyleyerek başlamasının bir anlamlı var.
İnsan hakları fikri, insanın tür olarak diğer türlerden farklı olduğu bazı özelliklerini değerli sayar ve değerli saydığı bu özelliklere sahip bu türün bireylerinin birbirlerine hiçbir ayırım yapmaksızın belli bir şekilde muamele etmesini talep eder. Tam da burada insan türünün diğer türlerle aradaki farklarından bahsettiğimizin altını çizelim. Peşinde olduğumuz türleri birbirlerine göre üstünlük sırasına dizmek değil birbirleri arasındaki farkları anlamaktır. İnsanı bir üstünlük yarışına sokmak insan hakları fikri ile ilgili bir iş olmadığı gibi boşuna bir çabadır. Çünkü ayrımsız bütün türler birbirinden farklıdır ve doğal olarak diğerlerine göre zayıf oldukları yanları olduğu gibi üstün oldukları yanlar vardır. Örneğin insan türü; görme, duyma, koku alma, hız, güç, çeviklik, doğal koşullara dayanıklılık gibi pek konuda pek çok başka türle yarışabilecek durumda değildir. Bunlar insan türünün diğer türlere göre eksik sayılabileceği konulardır ve insan türü bu eksikliklerini başkaca tür özelliklerini kullanarak kapatmış ve böylece hayatta kalabilmiştir. Örneğin doğa koşullarına karşı dayanıksızlığını kendisine barınaklar inşa ederek, güç ve çeviklik konusundaki eksikliğini türünün diğer bireyleriyle birlikte yaşayarak, onlarla dayanışma için de kalarak hatta şehirler kurarak aşabilmiştir. Açıktır ki insanın bugün hala varlığını sürdürebilmesi akıl sahibi bir tür olmasına, yukarıda bahsettiğimiz eksikliklerini aklını kullanarak telafi edebilmesine dayanır.
İnsanın bir tür özelliği olan aklını kullanarak kendini var etmek dışında pek çok başka iş görmüştür. Antoine de Saint-Exupéry ’nin Küçük Prensi yazması da, Alexander Fleming’in penisilini bulması da, antik yunandan bu yana geliştirdiğimiz demokrasi fikri de, elektriğin, telefonun, internetin keşfi de, Miyazaki’nin Totoro’yu yaratması da, Albet Camus’nun Veba’yı yazması da, pandemi günlerinde kendi canını hiçe sayarak görev yapan sağlık çalışanlarının çabası da insanı değerli saymamızın binlerce gerekçesinden birkaçıdır. Elbette insan tür özelliği olan aklını kullanarak sadece böyle işler yapmadı. Savaş, işkence, istismar… Ne yazık ki bunlar da sadece insana özgür tür özelliği olan aklını kullanarak gerçekleştirilmiş eylemler. Kendi türünün diğer bireylerini topluca yok edebilecek kitle imha silahlarının keşfetmek de, işkence aletleri yapmak da insan türüne özgü olgular. İnsan türünün bu ve benzeri eylemleri ise insan hakları fikri için ancak mücadele konusu olabilecek şeyler.
Dolayısıyla insan hakları fikri, tür olarak insanı artısıyla eksisiyle anlamaya, bunlar içinde korunması değer olanları belirleyip onları koruyacak, gözetecek, mücadele edilmesi gerekenlerle de nasıl mücadele edeceğini belirlemek ve buna uygun eylemleri talep etmekle ilgilidir.
İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin birinci maddesi tam da bu anlayışla kaleme alınmıştır:
Madde-1: Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler, birbirlerine karşı kardeşlik anlayışıyla davranmalıdırlar.
Bu madde aynı zamanda herkesi insan hakları fikri etrafında toplanmaya bir çağrı niteliğindedir.
İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin eşitlik anlayışında insanlar değer ve haklar bakımında eşittir.
Bütün insanlar özgür doğar…
Bütün insanlar onur bakımından eşit doğar…
Bütün insanlar haklar bakımından eşit doğar…
Bildirgenin birinci maddesi yukarıdaki eşitlik tarifine tür olarak insanı tarif ederek devam eder:
Bütün insanlar akıl ve vicdana sahiptirler.
Ve sonuç bölümü, insan hakları fikrinin eylem talebini özetler. Değerde ve haklarda eşit olan insanlar aklını ve vicdanını kullanarak,
Birbirlerine karşı kardeşlik anlayışıyla davranmalıdırlar.
İşte “insan hakları nedir” sorusunun İnsan Hakları Evrensel Bildirgesine bakara açıklaması ve insan olarak her birimize düşenin tarifi:
Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler, birbirlerine karşı kardeşlik anlayışıyla davranmalıdırlar.
